MOS NA BËJ FILMA

botuar te Shekulli, 20 shkurt, e diel 2011

"Mos na bëj filma". Kjo shprehje në përdorim të gjerë na tregon 3 gjëra: Ne besojmë që filmat krijohen mbi "mashtrimin"; ne besojmë që filmi është një formë arti që kërkon të na manipulojë; dhe e fundit, ne nuk kemi pikë besimi tek ata që "bëjnë filma".
Ka ardhur koha që të paktën, kjo e fundit të ndryshojë.

Sipas Frankfurter Rundschau, filmi i Bujar Alimanit "Amnistia është një fillim i mirë për kinemanë shqiptare. Amnistia u shfaq premierë më 12 shkurt në Forumin e Berlinales (jashtë konkurimit). Unë e pashë "Amnistinë" e Bujar Alimanit dhe mendoj se ishte një film i mirë. Nuk është filmi që do të bëjë revolucion, po është padyshim një fillim i mirë për regjisorin dhe një shpresë për kinemanë tonë.
Të shfaqesh në Berlinale, edhe pse jo në konkurim, është fat i madh për filmin dhe për autorin.

MES FATIT, FUTJES ME MIK DHE TALENTIT

Është fat i madh, sepse "festivalet janë lotari" më thotë miqësisht editori i filmit turk "Bizim Byuk Çaresizligimiz" ("Dëshpërimi Ynë i Madh"). Pastaj më shpjegon, "Në festivale nuk i shoh kurrë filmat sepse shumica nuk vlejnë". Dhe qesh me mua që shoh nga 3 filma në ditë. Ai vetë shkon në 3 party në ditë.
Dhe, siç marr vesh në Festival ka thjesht një plan: këtë vit na duhet një film kilian, 2 argjentinas, 5 japonezë, 6 gjermanë, 2 çekë... po nguli këmbë dikush, do të marrin edhe 1 shqiptar. Nganjëherë producentët janë aq të fuqishëm, sa me një telefonatë janë në gjendje ta fusin filmin në atë festival ku bingoja nuk nxori numrin e tyre.
"Amnistinë" e kishin edituar (montuar) me ngut për 2 muaj, sepse u kishin thënë, shpejt, se do e çojmë në Berlin. Por, edhe pse e edituar me ngut (që ndjehej) ishte prapë një film i mirë.

AMNISTI PËR SA MË SHUMË VETË

"Amnistia" flet për Elsën nga Pogradeci (Luli Bitri) dhe Shpëtimin nga Tirana (Karafil Shena) që njihen e dashurohen ndërsa vizitojnë ajo burrin dhe ky të shoqen në burgun e Tiranës. Një herë në muaj, në të njëjtën ditë ata kanë të drejtën e një takimi seksual me bashkëshortët në burg. Pas takimit, ata kanë një takim me njëri-tjetrin. Drama arrin pikun, kur shpallet një Amnisti që do ti nxjerrë nga burgu në të njëjtën ditë, të dy bashkëshortët.
Unë e dua shumë këtë histori.
Filmi hapet me një sekuencë që mbart një imazh të fuqishëm: Elsa, e pushuar nga puna kalon në oborr pranë një rreshti të gjatë punëtorësh që presin të pushohen edhe ata. Hijet e tyre në dheun e fabrikës së tekstilit i ngjajnë një hekurudhe që pret trenin e fatit që të vijë ti shtypë.
Për fat të keq, nuk ka shumë të tjera si kjo në film.
Autori ka zgjedhur të na tregojë në plane të ngushta një Shqipëri të shëmtuar nga jashtë e nga brenda, mes patriarkalizmit e pornografisë, me njerëz në dëshpërim dhe në prag të depresionit, me seks pa pasion e me një gjeografi të asfiksuar.
Nuk dua të flas shumë për filmin sepse do dëshiroja ta bëja kur filmi të dalë në kinema(t/n)ë shqiptare, por mendoj që vlen të përgëzohet që autori që ka riskuar duke rikthyer në filmin shqip (ka luajtur tashmë në Greqi) Karafil Shenën ("Dy herë Mat" - polici shahist) dhe Todi Llupin (Estrada e Fierit, njëri nga 2 aktorët e minikomedisë kult "Të na trashëgohesh Malo"). Barrën kryesore regjisori/skenarist e kish lëshuar mbi Luli Bitrin, edhe ajo me disa produksione të kohëve të fundit në shpinë, e që mendoj se e mbajti me mjaft sukses. Pas premierës, regjisori (ndoshta prej emocionit) e pa të arsyeshme të thoshte për publikun në sallë (që fliste kryesisht shqip e greqisht, meqë ky ishte një produksion greko-franko-shqiptar) se ai e kish bëër filmin me aktorë që nuk janë "star" në vendin e tyre. Eventualisht, konferenca për shtyp shkoi e tëra me aktorët që përpiqeshin të sqaronin në mikrofon nëse ishin starë apo jo. Todi Llupi, me të drejtë pretendoi se është star... të paktën në fushën e komedisë.
Filmi, mendoj që është një hap i mirë për regjisorin dhe për kinemanë tonë të varfër (në para e produkte).

Ajo çfarë më shqetëson, është se mos Alimani bie në kurthin tashmë 20 vjeçar të kinemasë shqiptare, që tenton të bëjë eksperimente në film. Tek "Amnistia" Alimani ka zgjedhur që filmi të ketë shumë pak dialog dhe të jetë pa muzikë.
Mua më pëlqen zgjidhja e dialogut të pakët, këta njerëz ndoshta nuk kanë shumë për të thënë, por unë nuk besoj që ndonjë nga këto 2 elementë quhet eksperiment, e aq më pak risi. Filmi japonez "Kozoku X" (2010) i shfaqur po në Forumin e Bienales ishte po ashtu pa muzikë e pa dialog dhe trajtonte po një dramë çifti. Edhe mos shfaqja kurrë me fytyrë e bashkëshortëve në burg, është bërë një herë tek "In the Mood For Love" të Won Kar Wai-t (2000).
Pra, këto "eksperimente" nuk do t'i japin dot Alimanit një zë unik në kinemanë e botës. Madje, mendoj që ato (mungesa e dialogut dhe muzikës) e dobësuan forcën e filmit dhe e vunë në rrezik atë. Për fat, filmi mbeti në ekuilibër duke sjellë një dramë të fortë njerëzore me një skenar të qepur mjaft mirë.

Alimani jep shpresë që në kinemanë shqiptare do fillojë një erë e re, një erë që nuk duhet të jetë eksperimentale, por thjesht një kinema e vërtetë. Një kinema, ku filmin e vlerëson i pari publiku dhe jo kritikët rakitikë të festivaleve. Kur them e vlerëson, nënkuptoj "e dashuron".

FILMAT E FESTIVALEVE

Hajt të bëjmë një film për festival.
Kjo është shndërruar dalëngadalë në sëmundjen e kineastëve të tërë globit. "Film për festival" do të thotë që vetëm fakti që e kanë pranuar aty do i hapë autorit mjaft rrugë. Ndërsa vetë filmin, siç thoshte miku im editor turk, pak vetë do e shohin.
Në të vërtetë, "hajt bëjmë një film për festival" nga shumë artistë është kuptuar si "hajt t'ia veshim si të na vijë, se film eksperimental është". Të tërë duan të bëhen unikë e të veçantë që me filmin e parë. Kjo është një sëmundje që ka kapur edhe shumë kineastë shqiptarë të cilën kanë harruar që filmi bëhet për të kënaqur në rradhë të parë publikun, dhe jo për masturbim reciprok me një rreth të ngushtë "kompetentësh". Prandaj të ashtuquajturit "filma për festival" nuk shihen dot më shumë se 1 herë. Madje, në Berlinalen e këtij viti në shumë filma njerëzit braktisën kinemanë duke lënë brenda vetëm farefisin e autorit e të aktorëve ose njerëz që donin një vend të ngrohtë për të fjetur, të lodhur nga party-t e një nate më parë.
Kësisoj, maqedonasi Milcho Manchewski kishte shkatërruar një film që mund të kishte qenë i jashtëzakonshëm po të mos ishte për maninë e regjisorit që t'i "shokonte" kolegët me një film "eksperimental". "Majki" i tij, në garë për Ariun e Artë, kishte një gjysëm të parë të mrekullueshme, e një gjysëm të dytë llahtarisht të shëmtuar. Kjo e detyroi regjisorin që në konferencë për shtyp të shpjegonte gjatë se çfarë kishte dashur të thoshte në vepër. Një film, ku regjisori detyrohet të dalë për të shpjeguar kuptimin, nuk është më film. Përndryshe për të parë filmin duhet ta ftosh autorin e tij në shtëpi për darkë. Një film i mirë, nuk ka nevojë për shpjegime.

Të tilla dështime eksperimentale Berlinalja kishte plot, në garë ose jo, që nga debuti si regjisor i Ralph Fiennes me "Corilanius", tek braziliani "Os residentes", e deri tek i shumëprituri "The Future" i Miranda July.

Kjo mani, për të bërë filma medemek "autor" ka bërë që edhe kinemaja shqiptare të mbesë pa asnjë identitet të vetin. Po të pyesësh njerëzit e zakonshëm për një film shqiptar të pas komunizmit, maksimumi mbajnë mend "Vdekja e Kalit" të bërë para 20 vjetësh.
Ne, nuk e kemi luksin që të financojmë filma eksperimentalë. Ne na duhet një kinema e sinqertë, që tregon histori të besueshme e që e mbërthejnë publikun. Ne na duhen filma që të tregojnë jetën e vërtetë.

Në kushtet kur kinemaja shqiptare ka prodhuar 14 filma në 20 vitet e fundit, më duket e pavend që të tentojmë të impresionojmë botën e kinemasë me "eksperimente" filmike.
Eksperimentet në kinema i kryejnë vendet si ShBA, Franca, Gjermania apo Japonia që prodhojnë disa qindra filma në vit dhe që kanë shkolla të forta kinemaje. Ata kanë luksin që krahas kinemasë për publikun, të sponsorizojnë edhe eksperimente, për të kërkuar rrugë e mënyra të reja shprehjeje. Por, as ne e as bota nuk pret e as nuk do që Shqipëria të nxjerrë një David Lynch.

BERLINALJA IME

Në pamundësi për të njohur David Lynch, në ditët e Berlinales ke mundësi të njohësh atë që ka qenë në krevat me të, kryetaren e Jurisë së Berlinales, Isabella Rosellinin. E bija e një prej regjisorëve mit të Nouvelle vague, Roberto Rosellinit dhe e Ingrid Bergman, ajo ka sharmin e prindërve dhe klasin e burrave të saj, Scorcesses, Gary Oldman, David Lynch... "David Lynch, thotë ajo, nuk kërkon që ti t'i kuptosh filmat e tij, madje ai as nuk do që ti t'i kuptosh ata."

Bashkë me Rosellinin, Berlini gëlon nga njerëzit e kinemasë. Wim Wenders garon me filmin e tij të fundit, "Pina", në 3D. Antonio Albanese vjen me një komedi shumë të mirë (luan) "Qualunquemente" ("Sidoqoftësisht") e që ngjan shumë shqiptare.
Aty garon dhe një film amerikan (paratë, regjia, stafi teknik) me temë shqiptare (aktorët), "The Forgiveness of Blood" ("Falja e Gjakut") i Joshua Marston.

Vetë festivali i Berlinit vlen më shumë për kontaktet që krijon me ata 20 mijë kineastët që e
vizitojnë gjatë ditëve të festivalit, me 350 talentet e me 4 mijë gazetarët e pranishëm.
Ti hyn në apartamentin tënd, që prapë kushton më lirë se një dhomë në Dhërmi, dhe në mur ka një fotografi të Leninit. Diku ka një rrugë e shesh me emrin Karl Marks, asnjë ndërtesë e komunizmit nuk është prishur, sado e shëmtuar, sepse ato janë pjesë e historisë. Në Berlin njerëzit ecin me biçikleta në mes të të ftohtit dhe qyteti vlon nga muzika elektro, për herë të parë pas kaq vitesh gjeta dhe një mega-party Goa.

Berlini vetë është një magji perëndimore me aromë lindore. Në Aleksandërplatz ti mund të ndjesh akoma madhështinë e perandorisë së vjetër të Traktatit të Varshavës, në Friedrichstrasse Palast ti mund të ndjesh çdo të thotë të shohësh film në një kinema me 2 kate me një ekran të madh sa Faqja e Parlamentit tonë. Tingulli është i pastër kristal, te hyrja ka garderobë, ekrani nuk bëhet me kuadrate nga DVD-ja që luhet në regji, 1 mijë njerëz, dhe askush që ha kokoshka. Aty njeriu kupton që të shijosh një film duhet që të mos ndjehesh si mes lopëve, që vetëm përtypen në një stallë.
Nuk dua të dukem sikur "bëj moral" meqë medemek paskam qenë në Berlinale, por unë nuk do arrij të komunikoj dot me ju për filmin nëse nuk biem dakort për 2 kolonat e mëdha të kinemasë: kokoshkat hahen në pushim të filmit dhe një film mbaron vetëm kur kanë mbaruar titrat në ekran, jo më parë.