BAZAAR, DMTH PAZAR

botuar te Shekulli, e diel 24 prill 2011

Kam dëshirë të flas për një film. Edhe pse juve ndoshta jeni të angazhuar emocionalisht e praktikisht se kush do fitojë me 8 Maj, mua më intereson më shumë një film.

Po të më pyesin për një film të mirë të këtyre 20 viteve, mund të përmend 2-3, dhe një ndër ta është dhe “Letra Ere i Edmond Budinës”. Sigurisht, “Letra...” ka vend plot për korigjime, por është një film i ndjerë, me një histori të mirë, me një Edmond aktor dhe regjisor që të le një shije pas filmit.

Këtë radhë Budina erdhi me një propozim ngacmues: Balkan Bazaar. Që nga titulli, ti e kupton se çfarë të pret në film. Regjisorët nga Ballkani jo rrallë sjellin ngjarje që vetëm ballkanasit mund ti prodhojnë. Balcan-can, Gypsy Magic, Time of the Gypses, True Miracle e plot të tjerë janë filma që përpiqen, herë me e herë pa sukses të sfidojnë akuzën e vjetër: Ballkani prodhon më shumë histori sesa konsumon.

ESHTRAT TONA TË KOSINËS

Balkan Bazaar, është ndërtuar mbi ngjarjen e zhvarrosjes së eshtrave të Kosinës, eshtra fëmijësh e grash shqiptare të shitura për 30 aspra si eshtra ushtarësh grekë.
Për vetë temën që trajton, Balkan Bazaar i Edmond Budinës është një film i guximshëm.
Jetojmë në në vend ku sidomos artistët janë frikacakë, janë të implikuar për interesa të vockla që të mbështesin politika e individë të vegjël, prandaj guximi i një artisti për të denoncuar një fenomen të rëndë politik më shumë se social, është një risi në gjolin artistik shqiptar.

Ndoshta arti do të mund të përfaqësojë më denjësisht shqiptarët sesa politika e shtetit të tyre servil. Qoftë dhe për këtë, filmi i Budinës meriton vëmendje. Zgjedhja e autorit për ta trajtuar ngjarjen si një komedi (që megjithatë, nuk arriti dot të ishte komedi e zezë) është një zgjedhje e zgjuar. E zgjuar ishte edhe përzgjedhja e aktorëve.
Dhe, mbi të gjitha, filmi përshkohej fund e krye nga sharmi personal i autorit, Edmond Budinës. Ndjeshmëria e tij njerëzore dhe artistike, ishte e preceptueshme në film.

Aktorët, që nga vetë Budina, e më tej Sojli, Bitraku e deri te 2 të huajat, Wilkening dhe Gentili, i dhanë filmit karaktere simpatikë.

VIJMË TE PJESA ME “POR...”

Por, filmi kishte dështuar në krijimin e një teme universale, një ngjarje që ta përjetojnë fuqishëm jo vetëm në Shqipëri por kudo në botë. Përshtypja ime është që, po të mos kesh lexuar nëpër gazeta fenomenin e turpshëm të Kosinës, vështirë se do të mund ta kuptosh filmin.
Kjo do të shkaktojë shumë vështirësi me publikun e huaj i cili ka shumë mundësi të mos e kuptojë se ç'po ndodh. Jo vetëm kaq, por mbas disa viteve kur të vijë një brez me kujtesë të dobët mediatike, as publiku shqiptar nuk do marrë vesh ç’bëhet në këtë film dhe pse.

Skenari kishte dështuar në krijimin e një ngjarjeje kompakte, me fillim e fund, të shpjeguar përmes veprimesh (e jo fjalësh) se çfarë po ndodh. Lëmshi me eshtrat e francezit, me eshtrat e tjera, me blerje kockash e më tej, çorodit edhe një shqiptar, jo më një të huaj. Nga ana tjetër, përkthimi i ngjarjes së Kosinës si një ngjarje që ndodh kryesisht për shkak të babëzisë së një Prifti (dhe ca të tjerëve aty në fshat) mu duk i thjeshtuar më shumë se sa duhet.

Në tërësi gjarja m'u duk e trajtuar pa kujdes, shumica e personazheve nuk kishin as biografi e as të ardhme. Historia niste e copëtohej derisa nga fundi humbiste fare e ti nuk mbaje mend për çfarë nisi konflikti në film, personazhet kryenin veprime të pajustifikuara - gjatë tërë filmit pata ndjesinë e njeriut që ka dremitur ca minuta në kinema e kur i del gjumi nuk kupton atë që po ndodh më pas në film.
P.sh., diku nga mesi, gazetari (Genti, luajtur nga V. Vishka) nis e flet maqedonisht, e ti nuk e kupton pse e bën ai këtë. Kaq. Kjo skenë rri e ngulur si hu në mes të filmit, ky fakt mbi një personazh kryesor s’ka as prejardhje e as nuk zhvillohet më vonë. Të tilla, filmi kishte plot. Nga ana tjetër, Vishka, besoj se i nisur për të qenë personazh kryesor i filmit, ishte më pak kryesor sesa shoferi i vet. Funksioni i Vishkës rezultonte vetëm për të na dhuruar skenat e seksit me Gentilin.

Është mëkat që 2 personazhe (Genti e Dionisi) që janë të vetmit që mbartin linjat e dashurisë në film (bashkë me 2 të huajat) të përfundojnë personazhe periferikë në film.

PYETJET PA PËRGJIGJE

Pse 2 të huajat, nënë e bijë, flisnin njëra frëngjisht e tjetra italisht? Ku na qenka ky fshat ku të tërë na i dinë nja 2 fjalë anglisht? Kush qenka ky francez që paska lënë eshtrat në një fshat të humbur shqiptar? Mos ka qenë gjë oficer i Napoleonit? Si është e mundur që e bija që bërë tërë atë rrugë për ti këtkuar eshtrat, i shiti si pa gjë të keq te mashkulli i parë që fjeti në krevat? Cilat femra të huaja, herën e parë që bëjnë seks me një mashkull flasin për Pirron e Epirit? Për më tepër, cili mashkull shqiptar u bënka këto muhabete? Nëse kameramani është edhe shofer (siç tregohet në fillim të filmit) pse më vonë është pasagjer i gazetarit? Pse kameramani e fillon filmin duke folur tironçe e përfundon letrarçe? Në fund të skenës së kërkimit të eshtrave në kishë, ku përfundoi znjsh. Gentili? Çfarë funksioni luajti? Nëse nuk duhej në këtë skenë, pse ishte futur me zor? Si nuk e pamë gruan e Dionisit tek vinte? Në cilën kamionçinë na u ndodhkan “rastësisht” 3 flamuj, shqiptar, grek e francez? Kur paketuan plaçkat, pse i futën në çanta, nëse do i hidhnin?
Dhe, dreqi e mori, nëse aktorët e nisën me fuoristradë, më pas brodhën me veturë, si përfunduan me atë kamionçinën në fund?

DUKE QARË KOMEDINË

Filmi ishte komedi, por komedia nuk bazohej mbi situata. Pjesa më e madhe e situatave të humorit ishte bazuar mbi shqiptarë që flasin keq anglishten. Po ky lloj humori, përveçse shumë i vjetër (i famshmi fjalor italisht-shqip apo anglisht-shqip “ah punto nero, punto nero” apo “in the head of your mother” qarkullon në internet që prej 10 vitesh e më shumë), por tashmë është shterruar në programet humoristike televizive. Fakti që ka njerëz që akoma qeshin me të në kinema, nuk është vlerë për filmin, por është keqardhje për nivelin e shikuesve.

Kësisoj, të ndërtosh një komedi të tërë bazuar mbi keqkuptime linguistike, jo vetëm që është “junk food” për publikun tashmë të ç'edukuar të kinemave shqiptare, por do të jetë shumë vështirë të perceptohet nga shikuesit e mundshëm jashtë vendit. E vetmja skenë që e kishte të justifikuar humorin me ngatërrimet e gjuhëve, ishte ajo e përkthimit tek kafja e fshatit.

Më shumë se pazar ballkanik, ky film ngjante si një pazar të çmendurish, sepse shumë ngjarje apo sjellje të personazheve shikuesi nuk arrinte ti kuptonte pse. Gjasat janë që dhe titulli iu vu filmit pas mbarimit, për të justifikuar katrahurën që ndodh brenda. Por katrahura, ishte katrahurë e paplanifikuar.

VOGËLSIRA TEKNIKE

Nuk dua të flas për aspekte teknike si xhirimi, apo montazhi, që për aq sa mund të gjykoj unë ishin me shumë të meta, por, më duket e pafalshme që në film kishte sekuenca xhirimi që ishin përdorur nga 2 herë.

Muzika ishte jo autentike, një muzikë që me zor kërkonte të krijonte një atmosferë alla-Kusturica. Akoma më shqetëson mentaliteti për të bërë gjëra alla-Kusturica. Meqë Kusturica pati sukses duke pikturuar një ballkan ekzotik dhe muzika në filmat e tij ishte shenjë autenticiteti, kjo nuk do të thotë që çdo film mbi Ballkanin duhet të ketë atë muzikë.

PËRTEJ SIMPATISË

Fimi mbetet një film i guximshëm. Shumë njerëz mund të entuziazmohen nga kjo.
Por, unë besoj se kur del nga kinemaja nuk është e rëndësishme të thuash “mirë ua bëri”. Nga një film i bukur, ti del duke lëshuar frymën, “Ueh! Çfarë filmi!”
Autori do kish arritur një ndërgjegjësim publik shumë më të lartë duke bërë një dokumentar mbi eshtrat e Kosinës sesa një film të parealizuar mirë.

Simpatia personale që kam për Budinën, do më kishte shtyrë të bëja sikur nuk e kam parë filmin. Artistët shqiptarë jo vetëm nuk durojnë të kritikohen profesionalisht, por ta mbajnë vëth në vesh për tërë jetën dhe të klasifikojnë armik personal.

Por, në fund të fundit, besova se është më mirë për autorin që dikush t’ia thotë ndershmërisht defektet, se të fshihemi pas hipokrizisë kaq të përhapur mes artistëve shqiptarë që të lavdërojnë në sy e të shajnë pas krahëve.
Artistit, i bën më mirë e vërteta lakuriqe.
Si në skenën përmbyllëse të filmit (për mua më e bukura): një plan i madh me 2 trupa lakuriq që bëjnë seks në karrocerinë e një kamionçine.